واریس و خطر ناباروری در مردان!

تقریبا همه ما با واژه «واریس» آشنایی داریم و فکر می‌کنیم این عارضه فقط در ناحیه پا ایجاد می‌شود درحالی که واریس ممکن است در هر بخشی از سیاه‌رگ‌های بدن ایجاد شود که یکی از این مناطق بیضه‌هاست! در قسمت فوقانی هر بیضه، شبکه‌ای از سیاهرگ‌ها وجود دارد. اگر به هر دلیل این وریدها دچار اختلال شوند، واریس سیاهرگ‌های بیضه به‌وجود می‌آید که به آن واریکوسل گفته می‌شود. واریکوسل امروزه شایع‌ترین علت قابل درمان ناباروری مردانه محسوب می‌شود. در این مقاله دکتر ناصر شخص‌سلیم، متخصص ارولوژی و دانشیار دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، شما را با علل، عوارض، راه‌های تشخیص و درمان این بیماری آشنا می‌کند.

وقتی رگ‌ها گشاد می‌شوند
به اتساع یا گشاد شدن سیاهرگ‌های بند بیضه واریکوسل می‌گویند. بند بیضه از قسمت فوقانی این ارگان به سمت کانال مغبنی امتداد دارد که از طریق این کانال وارد شکم می‌شود. این بند در قسمت فوقانی بیضه به صورت طنابی لمس می‌شود و حاوی این موارد است: لوله منی‌بر که اسپرم یا همان نطفه مردانه را از بیضه به کیسه‌های منی و مجرا منتقل می‌کند، شریان بیضه که خونرسانی را بر عهده دارد، وریدها (سیاهرگ‌ها) که خون سیاهرگی را از بیضه خارج می‌کنند و عروق لنفاوی و اعصاب. در واقع این بیماری شبیه به واریس اندام تحتانی است.

شایع‌ترین علت ناباروری قابل درمان
واریکوسل شایع‌ترین علت قابل اصلاح ناباروری اولیه و ثانویه در مردان است که در ۱۵ درصد مردان جوان دیده می‌شود. این بیماری در ۳۵ درصد مردانی که به علت ناباروری اولیه مراجعه می‌کنند و در ۷۵ تا ۸۱ درصد مردان با ناباروری ثانویه دیده می‌شود. شروع آن هم معمولا در زمان نوجوانی است و به صورت نادر در پسران قبل از بلوغ رخ می‌دهد.
واریکوسل عمدتا در طرف چپ ایجاد می‌شود هرچند می‌تواند دوطرفه هم باشد. اگر هم فقط در طرف راست باشد یا برای اولین‌بار در افراد مسن رخ دهد، فرد باید از نظر تومورهای شکمی بررسی شود.

چرا ایجاد می‌شود؟!
علل مختلفی برای این بیماری مطرح شده است. در داخل وریدها دریچه‌هایی وجود دارد که از برگشت خون جلوگیری می‌کنند. نارسایی این دریچه‌ها یا عدم وجود آنها می‌تواند باعث گشاد شدن وریدها شود. از طرفی ورید بیضه چپ، خون خود را به داخل ورید کلیه تخلیه می‌کند و طرف راست وارد ورید اجوف تحتانی (بزرگ‌ترین ورید بدن که خون قسمت‌های پایین بدن را به قلب می‌رساند) می‌شود. بنابراین طول ورید بیضه چپ طولانی‌تر و فشار داخل آن بیشتر است که باعث شیوع بیشتر این بیماری در طرف چپ می‌شود. علت ارثی یا ژنتیک نیز برای آن شناخته نشده است.
ممکن است علامتی نداشته باشید
واریکوسل معمولا علامتی ندارد و به طور اتفاقی در معاینه کشف می‌شود. بیمار ممکن است با شکایت بزرگی، عدم تقارن بیضه‌ها یا درد بیضه‌ها یا پس از ازدواج به علت ناباروری مراجعه کند و در بررسی متوجه این بیماری شویم. درد بیضه ممکن است خفیف یا شدید باشد و با نشستن، ایستادن و فعالیت فیزیکی افزایش یابد اما معمولا با خوابیدن به پشت کاهش پیدا می‌کند. واریکوسل همچنین می‌تواند باعث کوچک شدن بیضه یا عدم رشد آنها و اختلال در آزمایش منی شود.
به عبارتی ممکن است باعث کاهش تعداد، حرکت و شکل‌های طبیعی اسپرم شود و قدرت باروری مرد را کاهش دهد زیرا وقتی رگ‌های سیاهرگی گشاد می‌شوند دمای ناحیه بیضه‌ها افزایش پیدا می‌کند و اسپرم‌سازی مختل می‌شود. البته بیشتر مطالعات نشان داده‌ است جراحی واریکوسل باعث افزایش غلظت اسپرم (تعداد اسپرم در واحد حجم) با یا بدون بهبود حرکت و اشکال طبیعی اسپرم می‌شود. لازم به ذکر است که واریکوسل همیشه باعث علائم ذکر شده در بالا نمی‌شود و بسیاری از بیماران ناباروری ندارند.

چه کسانی نیاز به درمان دارند؟
درمان واریکوسل بستگی به عوامل گوناگونی دارد. اگر بیمار مجرد باشد و در آزمایش منی اختلال داشته باشد یا حجم بیضه‌اش کاهش یافته باشد باید تحت درمان قرار گیرد. افراد متاهل هم اگر ناباروری دارند و آزمایش منی‌شان اختلال داشته باشد باید درمان شوند.
تصمیم به درمان واریکوسل در نوجوانان ظرافت خاصی دارد زیرا در این افراد انجام آزمایش منی به جهت مسائل اجتماعی و روانی مشکل است. از طرفی در این گروه سنی با افزایش سن در حالت عادی فاکتورهای مربوط به اسپرم افزایش می‌یابد بنابراین آزمایش منی مختل ممکن است ناشی از بیماری واریکوسل نباشد. در این افراد سایز بیضه مهم است؛ اگر کوچکی دوطرفه وجود داشته باشد یا اینکه در طرف واریکوسل حجم بیضه ۰۲ درصد کمتر از طرف مقابل باشد، فرد باید درمان شود. لازم به ذکر است که تاکنون هیچ روشی برای پیشگیری از واریکوسل درجمعیت عمومی شناخته نشده است.

زیر پوست‌تان توده حس می‌کنید؟!
فرد مبتلا به واریکوسل ممکن است با معاینه خود متوجه بیماری‌اش شود. در واقع این بیماری به صورت توده یا توده کرمی‌شکل لمس می‌شود. تشخیص آن نیز براساس معاینه فیزیکی پزشک است به این صورت که بیمار در حالت ایستاده معاینه می‌شود و پزشک در حالی که بندهای بیضه را لمس می‌کند از بیمار درخواست می‌کند زور بزند تا باعث تغییر اتساع وریدها شود. گاهی هم به صورت طبیعی بیضه‌ها بالاتر هستند یا فرم بند بیضه به علت کوتاهی یا چاقی فرد به‌خوبی قابل لمس نیست که در این موارد پزشک ممکن است درخواست سونوگرافی بیضه بدهد.
این بیماری از نظر شدت براساس معاینه به ۳ درجه تقسیم می‌شود. درجه ۱ که اتساع وریدی فقط حین زور زدن در لمس توسط پزشک تشخیص داده می‌شود، درجه ۲ که بدون زور زدن اتساع وریدی لمس می‌شود و درجه ۳ که اتساع وریدی از روی پوست کیسه بیضه قابل مشاهده است و شدیدترین نوع بیماری است. مواردی که پزشک در معاینه واریکوسل را لمس نمی‌کند و وجود آن در سونوگرافی تشخیص داده می‌شود به نوع ساب کلینیکال معروف است که اهمیت بالینی نداشته و نیاز به درمان ندارد.

واریکوسل و کاهش هورمون مردانه
در مطالعه چند مرکزی که توسط سازمان بهداشت جهانی انجام شد، مردان بالای ۳۰ سال که واریکوسل داشتند نسبت به افراد جوان‌تر درگیر با این بیماری، میانگین سطح تستسترون پایین‌تری داشتند. همچنین این کاهش هورمون در بیماران بدون واریکوسل دیده نشد. این مطالعه نشان می‌دهد که واریکوسل روی هورمون‌سازی بیضه هم تأثیر می‌گذارد. در مطالعات دیگر هم نشان داده شد واریکوسل روی سلول‌های لیدیگ که نقش هورمون‌سازی (تستوسترون) را در بیضه دارند، تاثیر منفی می‌گذارد.

با دارو درمان نمی‌شود!
واریکوسل یک بیماری خوش‌خیم است اما درمان دارویی ندارد. از روش‌های درمانی آن می‌توان به جراحی یا روش فرستادن لخته (آمبولیزیشن) از طریق سوراخ پوستی و وارد شدن به سیستم وریدی اشاره کرد. اساس روش‌های جراحی هم بستن وریدهای گشاد شده بیضه است.

جراحی ۴ روش دارد
جراحی به ۴ روش انجام می‌شود. روش میکروسکوپیک اینگوینال یا ساب اینگوینال کمترین عوارض را نسبت به سایر روش‌ها دارد زیرا شریان بیضه و عروق لنفاوی با میکروسکوپ مورد توجه قرار می‌گیرد و از آسیب آنها جلوگیری می‌شود. شکاف این عمل کمی بالاتر از کشاله ران است. در نوع ساب اینگوینال نیز شکاف پایین‌تر از کشاله ران است. روش بعدی اینگوینال و ساب اینگوینال است که بدون میکروسکوپ انجام می‌شود بنابراین عوارض آن چندین برابر است. محل شکاف آنها نیز مانند روش قبلی است.
شیوه بعدی جراحی رتروپریتوان یا high inguinal است که در آن شکاف جراحی در محل بالاتر از دو روش فوق داده می‌شود و روش چهارم هم روش لاپاراسکوپیک است که طی آن ۳ سوراخ در ناحیه شکم ایجاد می‌شود و عمل بستن وریدهای بیضه از این طریق انجام می‌شود. در این روش احتمال آسیب روده یا مثانه و عروق بزرگ وجود دارد. این شیوه برای موارد دوطرفه می‌تواند انجام شود.